Doelstelling
In dit symposium wordt er stil gestaan bij de vraag wat een
startbekwaam leraar zou moeten beheersen om ICT te integreren in leren,
lesgeven en organiseren van onderwijs en wat dat vraagt van een
lerarenopleider. Het symposium heeft als doel inzicht te geven in de laatste
stand van zaken rondom de ICT-bekwaamheden van de leraar en draagt bij aan het
debat over technologie, onderwijzen en het leren van leraren en
lerarenopleiders.
Relevantie
Het opleiden van startbekwame leraren die ICT betekenisvol kunnen inzetten in
het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs is een actueel thema binnen de
lerarenopleidingen. Onderzoek naar ICT in het onderwijs toont aan dat mits goed
ingezet ICT het rendement en de aantrekkelijkheid van het onderwijs vergroot
(Kennisnet, 2013). Dit vraagt leraren die in staat zijn om de verworvenheden en
beperkingen van technologie te herkennen en die vaardig zijn om deze te
integreren in betekenisvol onderwijs (Kereluik, Mishra & Koehler, 2011).
Lerarenopleidingen moeten de leraren van de toekomst leren hoe ze ICT in hun
lessen moeten gebruiken. Een door lerarenopleidingen gezamenlijk ontworpen
kader voor studenten en lerarenopleiders zorgt voor richting in dit proces.
Structuur van het symposium
Het
symposium bestaat uit drie bijdragen van 15 minuten, afgewisseld met
discussieronden met sprekers en het publiek aan de hand van stellingen.
1.
Introductie: Zonder ICT bekwame lerarenopleiders geen ICT bekwame leraren
Prof. dr. Joke Voogt (Universiteit van
Amsterdam/ Hogeschool Windesheim)
Inleiding
Er zijn drie
rollen voor ICT in het curriculum: ICT als doel, als middel en als aspect van
onderwijs (Voogt, 2008). Bij ICT als doel gaat het bijvoorbeeld om de plaats
van digitale geletterdheid in het curriculum. Bij ICT als aspect over de ICT
competenties die nodig zijn om een beroep adequaat te kunnen uitoefenen, en bij
ICT als middel over de mogelijkheden om onderwijs met ICT te verrijken. Voor de
leraar zijn alle drie de rollen van belang, maar bij het formuleren van de
kennisbasis ICT gaat het met name om ICT als integraal aspect van het
leraarsberoep. In deze bijdrage wordt een theoretisch en empirisch
gefundeerde basis aangedragen voor het werk van ADEF ICT en de themagroep ICT
en de lerarenopleider.
Theoretische
kader
In verschillende
referentiekaders waarin de ICT gerelateerde docentcompetenties worden
beschreven (o.a. ISTE, 2008; ADEF, 2013; UNESCO, 2008). De competenties die
zijn geformuleerd hebben betrekking op digitale basisvaardigheden, didactische
ICT-bekwaamheid en de professionele ontwikkeling en houding van leraren ten
aanzien van ICT. Vanzelfsprekend zijn digitale basisvaardigheden voorwaardelijk
voor goed ICT-gebruik. Didactische ICT-bekwaamheid, evenals een houding om je
blijvend te professioneel te ontwikkelen op het terrein van ICT, behoren tot de
beroepscompetenties van de leraar. Geïnspireerd door Shulman’s Pedagogical
Content Knowledge (1986) introduceren Mishra en Koehler (2006) het begrip
Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK), TPACK gaat over de unieke
deskundigheid van leraren om domeinkennis, didactische kennis en ICT met elkaar
te verbinden, zodat leerlingen zich ingewikkelde concepten en processen eigen
kunnen maken. En hoewel er academisch debat is over TPACK (zie Voogt et al.
2013), is gebleken dat TPACK een bruikbaar raamwerk is om de competenties te
beschrijven die leraren nodig hebben om ICT hun
onderwijs te integreren, en dus een basis is voor het formuleren van de
kennisbasis. TPACK is echter maar een deel van de puzzel en kan vooral
bijdragen aan kennis om onderwijs met ICT te verrijken (didactisch
ICT-gebruik). Daarnaast heeft de leraar, zeker in het funderend onderwijs, ook
een pedagogische taak om verantwoord ICT gebruik door kinderen en jongeren te
bevorderen. Dit vraagt om bekwaamheid in het omgaan met zaken als digitaal
pesten en veilig mediagebruik (de pedagogische taak) (van der Hoeff et al.,
2013).
Implementatie in de praktijk.
Uit onderzoek in Vlaanderen blijkt dat
lerarenopleidingen worstelen met de plaats van ICT in het curriculum (Tondeur
et al., 2011). Sommige lerarenopleidingen integreren ICT in het hele
curriculum, anderen integreren ICT in het methode-onderwijs en weer anderen
integreren ICT in de vakinhouden. Alle drie benaderingen bleken problematisch
omdat lerarenopleiders zelf niet over de ICT-gerelateerde competenties
beschikken, waarvoor zij hun studenten zouden moeten opleiden. Volgens Tondeur
en collega’s (2012) is een systematische en systemische aanpak vereist om ICT
in de lerarenopleidingen een duurzame plek te geven, met zowel aandacht op
instellingsniveau als voor het primaire proces. Onderzoek naar de effecten van
een grootschalig initiatief om ICT in de lerarenopleidingen in de VS te
implementeren liet drie succesvolle aanpakken zien: Lerarenopleiders opleiden
via een mentorsysteem, stagescholen en opleidingen gezamenlijk ondersteunen en
het gezamenlijk ontwerpen van ICT-rijke leeromgevingen door opleiders,
studenten en praktiserende leraren (Polly et al., 2010). Uit deze
onderzoeksresultaten blijkt dat de implementatie van de kennisbasis in de
lerarenopleiding geen gelopen race is. Nu de kennisbasis is gedefinieerd ligt
de bal bij de opleidingen ligt om deze te implementeren.
Conclusie
Deze bijdrage zal eindigen met de discussie of het
zinvol is om het implementatieproces in de lerarenopleidingen te monitoren. In
het slot van de presentatie zal een voorschot worden genomen op deze discussie.
2.
Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen
Jeroen Bottema (Hogeschool Inholland, ADEF ICT)
Inleiding
Het opleiden van een nieuwe generatie leraren die ICT effectief kunnen
integreren in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs is een grote
uitdaging (Tondeur et al, 2011; van der Hoeff et al., 2013). Lerarenopleidingen komen meer en
meer onder druk te staan om de toekomstige leraren voor te bereiden op het
onderwijs van de 21e eeuwse kennis- en netwerksamenleving. Een specifiek
ICT-kader voor studenten op de lerarenopleiding dat gebruikt kan worden als standaard helpt bij het bepalen van
welke kennis en vaardigheden startbekwame leraren dienen te beheersen om ICT te
integreren in betekenisvol onderwijs, assessment van deze ICT-bekwaamheid en
het ontwerpen en inrichten van curricula met als doel het opleiden van
studenten in het beheersen en integreren van ICT in het leren, lesgeven en
organiseren van onderwijs (Kennisnet, 2011). Met dit doel heeft de werkgroep
ICT van het ADEF (Algemeen Directeurenoverleg Educatieve Faculteiten),
bestaande uit experts van de tweedegraads lerarenopleidingen, zich bezig
gehouden met het beschrijven van ICT-competenties voor startbekwame leraren, de
Kennisbasis ICT (ADEF, 2013; ADEF, 2009).
Doelstellingen
De doelstellingen van de Kennisbasis ICT zijn:
1. Het aanbieden van een
standaard kader van ICT-competenties die studenten op de lerarenopleiding
ondersteunt in het ontwikkelen van de benodigde ICT kennis en vaardigheden en
het integreren van deze competenties in hun eigen didactisch handelen om ze zo
voor te bereiden op de uitdagingen in het onderwijs van vandaag en morgen.
2. Het aanbieden van een standaard kader ICT-competenties die
lerarenopleidingen ondersteunt in het ontwerpen en implementeren van curricula
waarbij ICT kennis en vaardigheden integraal deel uitmaken van het opleiden van
leraren.
3. Het aanbieden van een
standaard kader digitale geletterdheid met een focus op de continue
ontwikkeling van kennis en vaardigheden op het terrein van ICT, vaardigheden
gericht op het nadenken over en verantwoord gebruiken van informatie, en
vaardigheden die nodig zijn om effectief te leren en te werken, zowel
individueel als in samenwerking met anderen.
4. Het implementeren en uitbreiden van docentprofessionalisering gericht op het
verbeteren van de effectiviteit van instructie en het leren van studenten en
leerlingen.
Startbekwaamheid & ICT
Een startbekwaam leraar maakt weloverwogen en doelmatig gebruik van ICT in
onderwijssituaties waarbij hij de verbinding legt tussen vakinhoudelijke
leerdoelen, didactische werkvormen en de inzet van ICT. Het TPACK-model (Mishra
& Koehler, 2006) is hierin een belangrijk denkkader, zoals ook wordt
beschreven in de generieke kennisbasis van de tweedegraads lerarenopleiding
(Vereniging van Hogescholen, 2011). De startbekwame leraar onderkent dat
weloverwogen inzet van ICT kan leiden tot rendementsverbetering in het leren,
lesgeven en organiseren van onderwijs. Om ICT effectief en doelmatig in te
zetten in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs beschikt de
startbekwame leraar over voldoende instrumentele vaardigheden. Ook is hij
informatievaardig en beschikt hij over voldoende mediawijsheid. Vanzelfsprekend
bekleedt de startbekwame leraar in deze ook een rolmodel en stimuleert hij de
leerlingen om ICT zo in te zetten dat het een positieve bijdrage heeft op het
eigen leren.
Methodiek
De ICT werkgroep van het
ADEF heeft de laatste twee jaar systematisch gewerkt aan het updaten,
verbeteren en ontwikkelen van deze Kennisbasis ICT. In verschillende rondes
zijn op basis van inzichten uit onderzoek en praktijk de thema’s,
deelcompetenties en indicatoren vastgesteld en beschreven. Een externe
valideringsgroep bestaande uit onderzoekers, ICT en onderwijs adviseurs en
leraren, heeft vervolgens feedback gegeven op het concept. Een bijgestelde
versie is vervolgens ter goedkeuring voorgelegd aan de valideringsgroep.
Vraagstukken
De Kennisbasis ICT is een instrument geworden dat wordt gebruikt bij het
vaststellen van eindcriteria in de curricula van de tweedegraads
lerarenopleidingen. Hier liggen een aantal belangrijke vraagstukken. Op welke
wijze maakt een startbekwaam leraar zichtbaar hoe hij de vier thema’s van de
Kennisbasis ICT integreert in zijn professioneel handelen? En welke implicaties
heeft dit voor het ontwikkelen van curricula op de lerarenopleidingen?
3. Velon ICT Kennisbasis ICT voor de lerarenopleider.
Gerard Dummer (Hogeschool Utrecht/ Velon)
Inleiding
Hoe ziet de kennisbasis ICT voor lerarenopleiders eruit? Die vraag heeft de
themagroep ICT en de lerarenopleider van het Velon zich gesteld. Voor deze
vraag zijn twee aanleidingen. De eerste aanleiding is dat in de kennisbasis
voor lerarenopleiders zoals opgesteld door Velon (2012) ICT nog geen duidelijke
plek heeft gekregen. En dat terwijl uit onderzoek (Hovius & Van Kessel,
2013) blijkt dat beginnende leraren zich niet voldoende voorbereid voelen op de
inzet van ICT in het onderwijs.
De tweede aanleiding is de
oplevering van de Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen door het
ADEF (2013). Hierin staan de ICT-competenties van een startbekwame leraar
beschreven.
Maar hoe ziet een ‘kennisbasis ICT van de lerarenopleider’ er uit
met als doel het opleiden van leraren die in voldoende mate ICT-bekwaam zijn en
deze ICT kunnen inzetten in betekenisvol onderwijs?
In Vlaanderen is inmiddels
al wel een kennisbasis voor de lerarenopleider geformuleerd (AUGent,
2013).
Methodiek
In deze presentatie beschrijven we de eerste uitkomsten uit het onderzoek dat
door de themagroep ICT en de lerarenopleider is gedaan naar een kennisbasis ICT
voor de lerarenopleider. Naar aanleiding van een kleine verkennende
literatuurstudie (AUGent, 2013; Doyle & Reading, 2012; Tondeur et al, 2012;
VELON; 2012; Vermunt, 2006) zijn voorlopige competenties opgesteld voor de
lerarenopleider. Deze competenties zijn voorgelegd aan een reviewgroep.
Competenties
Een lerarenopleider is in staat om binnen een specifieke opleidingsdidactiek:
●
als rolmodel ICT in te zetten in
zijn eigen lessen en hierbij gebruik te maken van de drieslag
●
het leerproces van aanstaande
leraren vorm te geven bij het aanleren van ICT gerelateerde competenties
●
de leeromgeving vorm te geven
waarin aanstaande leraren lessen ontwerpen waarin ze ICT integreren in het
onderwijs.
●
de wisselwerking tussen theorie en
praktijk te bevorderen voor het gebruik van een ICT-middel
●
de ontwikkeling van aanstaande leraren
op het gebied van ICT in het onderwijs door de jaren heen te volgen.
●
aanstaande leraren te laten
reflecteren op hun houding ten opzichte van ICT in het onderwijs en het
gedemonstreerd didactisch gebruik ervan.
●
samenwerkingsopdrachten te
formuleren waarmee studenten kunnen oefenen in een veilige omgeving.
●
in samenwerking met collega’s
actuele en innovatieve technologieën te gebruiken om hun eigen onderwijs te
verbeteren en inhouden relevant en betekenisvol te maken om de
leermogelijkheden van alle leerlingen te vergroten.
●
ondersteuning van gebruik van ICT
in de praktijk te bieden zodat studenten positieve ervaringen opdoen in het
gebruik van ICT in het onderwijs.
●
mee te denken over hoe het
personeel ondersteund kan worden, hoe beleid vorm gegeven moet worden en wat er
op het gebied van infrastructuur nodig is om ICT-onderwijs mogelijk te maken.
●
ICT zodanig te integreren in de
vakdidactiek dat het leerlingen ondersteunt in hoe ze leren en wat ze leren.
●
de kennis en vaardigheden te laten
zien hoe je een rijke leeromgeving met behulp van ICT vormgeeft.
●
bij te dragen aan de organisatie om
ICT-rijk leren mogelijk te maken.
●
zijn eigen verantwoordelijkheid
nemen om de eigen opleiding te informeren over nieuwe ontwikkelingen
De
uitkomsten van deze reviewronde worden tijdens het congres gedeeld met de
deelnemers en over de uitkomsten zal worden gediscussieerd.
Referenties
ADEF
(2009). Kennisbasis ICT versie 1.0. ADEF. Verkregen op 29 november 2013 van http://www.leroweb.nl/cms/wp-content/uploads/2013/06/kennisbasis-ict-2009.pdf
ADEF (2013). Kennisbasis ICT
voor tweedegraads lerarenopleidingen. Den Haag:
Vereniging
van Hogescholen. Verkregen op 29 november 2013 van
http://10voordeleraar.nl/documents/Toetsgidsen/Kennisbasis%20ICT%202013.pdf
AUGent (2013) ICT-Ontwikkelingsprofiel voor lerarenopleiders.
Verkregen op 28 november 2013 van
http://enwaugent.be/projecten/courses/ICTCOMPETENTIESENLERARENOPLEIDERSPU/index.php
Doyle, H. & Reading, C., (2012) Building teacher educator
TPACK: Developing leaders as a catalyst for change in ICT Education. In M.
Brown, M. Hartnett & T. Stewart (Eds.), Future
challenges, sustainable futures. Proceedings ascilite Wellington 2012.
(pp.272-282).
ISTE (2008). NETS-T :
National Educational Technology Standards for teachers. Eugene: ISTE. Verkregen
op 28 november 2013 van http://www.iste.org/standards/standards-for-teachers
Kennisnet (2011). Elke
docent competent. Resultaten van de inventarisatie ict-competenties voor
docenten. Zoetermeer: Stichting Kennisnet. Verkregen op 27 november 2013
van
http://steunpunt.rocwesterschelde.nl/wp-content/uploads/2011/06/Elke-docent-competent.pdf
Kennisnet (2013) Vier
in balans monitor 2013, de laatste stand van zaken van ict en onderwijs.
Zoetermeer: Stichting Kennisnet.
Kereluik, K., Mishra, P. & Koehler, M.J. (2011). On
Learning to Subvert Signs: Literacy, Technology and the TPACK Framework. The
Californian Reader, 44(2), 12-18.
Mishra P. & Koehler M. J. (2006) Technological
Pedagogical Content Knowledge: A framework for teacher knowledge. Teachers College Record, 108, 1017-1054.
Polly D., Mims C., Shepherd C. E. & Inan F. (2010a)
Evidence of impact: Transforming teacher education with preparing tomorrow’s
teachers to teach with technology (PT3) grants. Teaching and Teacher Education, 26, 863-870.
Tondeur, J., van Braak, J. Voogt J., & Fisser,
P (2011). Hoe verwerven studentleraren competenties die leiden tot ICT-gebruik
in de klas: Een exploratieve case study in drie Vlaamse lerarenopleidingen, Tijdschrift voor Hoger Onderwijs, 29,3,
183-193.
Tondeur, J., van Braak, J. Guoyuan, S. Voogt, J., & Fisser,
P.& Ottenbreitt-Leftwich, A.T., (2012), Preparing student teachers to
integrate ICT in classroom practice: a synthesis of qualitative evidence. Computers & Education. 59,1,
134-144. doi.org/10.1016/j.compedu.2011.10.009
UNESCO (2008). ICT
competency standards for teachers. Paris: UNESCO. Verkregen op 28 november
2013 van http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001562/156207e.pdf
van der Hoeff, A., Bottema, J., Voogt, J., ten Brummelhuis,
A. (2013). Excellente leraren gebruiken
ICT. Verkregen op 28 november 2013 van http://www.kennisnet.nl/themas/ict-bekwaamheid/nieuws/opinie-excellente-leraren-gebruiken-ict/
Velon (2012). Kennisbasis
lerarenopleiders. Verkregen op 27 november 2013 van
http://www.velon.nl/kennisbasis
Vereniging van Hogescholen (2011). Generieke Kennisbasis
Tweedegraads Lerarenopleidingen. Den Haag: Vereniging van Hogescholen.
Verkregen op 29 november 2013, van http://10voordeleraar.nl/documents/kennisbases_bachelor/kb-generiek.pdf
Vermunt, J.D.H.M. (2006).
Docent van deze tijd: Leren en laten leren. Verkregen op 28
november
2013 van http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/18751
Voogt, J. (2008). IT and curriculum processes: Dilemmas and
challenges. In J. Voogt, & G. Knezek (Eds.), International handbook of information technology in primary and
secondary education, 117–132. New York: Springer
Voogt, J. Fisser, P. , Pareja Roblin, N., Tondeur, J.&
Van Braak, J. (2013). Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK) - a
review of the literature. Journal of
Computer Assisted Learning, 29 (2) 109–121.