Symposium “ICT-bekwaamheden in de lerarenopleiding”

Doelstelling

In dit symposium wordt er stil gestaan bij de vraag wat een startbekwaam leraar zou moeten beheersen om ICT te integreren in leren, lesgeven en organiseren van onderwijs en wat dat vraagt van een lerarenopleider. Het symposium heeft als doel inzicht te geven in de laatste stand van zaken rondom de ICT-bekwaamheden van de leraar en draagt bij aan het debat over technologie, onderwijzen en het leren van leraren en lerarenopleiders.

Relevantie
Het opleiden van startbekwame leraren die ICT betekenisvol kunnen inzetten in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs is een actueel thema binnen de lerarenopleidingen. Onderzoek naar ICT in het onderwijs toont aan dat mits goed ingezet ICT het rendement en de aantrekkelijkheid van het onderwijs vergroot (Kennisnet, 2013). Dit vraagt leraren die in staat zijn om de verworvenheden en beperkingen van technologie te herkennen en die vaardig zijn om deze te integreren in betekenisvol onderwijs (Kereluik, Mishra & Koehler, 2011). Lerarenopleidingen moeten de leraren van de toekomst leren hoe ze ICT in hun lessen moeten gebruiken. Een door lerarenopleidingen gezamenlijk ontworpen kader voor studenten en lerarenopleiders zorgt voor richting in dit proces.

Structuur van het symposium

Het symposium bestaat uit drie bijdragen van 15 minuten, afgewisseld met discussieronden met sprekers en het publiek aan de hand van stellingen. 

Symposium ICT en de lerarenopleiding Velon 2014 from Jeroen Bottema

1. Introductie: Zonder ICT bekwame lerarenopleiders geen ICT bekwame leraren

Prof. dr. Joke Voogt (Universiteit  van Amsterdam/ Hogeschool Windesheim)

Inleiding

Er zijn drie rollen voor ICT in het curriculum: ICT als doel, als middel en als aspect van onderwijs (Voogt, 2008). Bij ICT als doel gaat het bijvoorbeeld om de plaats van digitale geletterdheid in het curriculum. Bij ICT als aspect over de ICT competenties die nodig zijn om een beroep adequaat te kunnen uitoefenen, en bij ICT als middel over de mogelijkheden om onderwijs met ICT te verrijken. Voor de leraar zijn alle drie de rollen van belang, maar bij het formuleren van de kennisbasis ICT gaat het met name om ICT als integraal aspect van het leraarsberoep. In deze bijdrage wordt een theoretisch en empirisch gefundeerde basis aangedragen voor het werk van ADEF ICT en de themagroep ICT en de lerarenopleider.

Theoretische kader

In verschillende referentiekaders waarin de ICT gerelateerde docentcompetenties worden beschreven (o.a. ISTE, 2008; ADEF, 2013; UNESCO, 2008). De competenties die zijn geformuleerd hebben betrekking op digitale basisvaardigheden, didactische ICT-bekwaamheid en de professionele ontwikkeling en houding van leraren ten aanzien van ICT. Vanzelfsprekend zijn digitale basisvaardigheden voorwaardelijk voor goed ICT-gebruik. Didactische ICT-bekwaamheid, evenals een houding om je blijvend te professioneel te ontwikkelen op het terrein van ICT, behoren tot de beroepscompetenties van de leraar. Geïnspireerd door Shulman’s Pedagogical Content Knowledge (1986) introduceren Mishra en Koehler (2006) het begrip Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK), TPACK gaat over de unieke deskundigheid van leraren om domeinkennis, didactische kennis en ICT met elkaar te verbinden, zodat leerlingen zich ingewikkelde concepten en processen eigen kunnen maken. En hoewel er academisch debat is over TPACK (zie Voogt et al. 2013), is gebleken dat TPACK een bruikbaar raamwerk is om de competenties te beschrijven die leraren nodig hebben om ICT hun  onderwijs te integreren, en dus een basis is voor het formuleren van de kennisbasis. TPACK is echter maar een deel van de puzzel en kan vooral bijdragen aan kennis om onderwijs met ICT te verrijken (didactisch ICT-gebruik). Daarnaast heeft de leraar, zeker in het funderend onderwijs, ook een pedagogische taak om verantwoord ICT gebruik door kinderen en jongeren te bevorderen. Dit vraagt om bekwaamheid in het omgaan met zaken als digitaal pesten en veilig mediagebruik (de pedagogische taak) (van der Hoeff et al., 2013).

Implementatie in de praktijk.

Uit onderzoek in Vlaanderen blijkt dat lerarenopleidingen worstelen met de plaats van ICT in het curriculum (Tondeur et al., 2011). Sommige lerarenopleidingen integreren ICT in het hele curriculum, anderen integreren ICT in het methode-onderwijs en weer anderen integreren ICT in de vakinhouden. Alle drie benaderingen bleken problematisch omdat lerarenopleiders zelf niet over de ICT-gerelateerde competenties beschikken, waarvoor zij hun studenten zouden moeten opleiden. Volgens Tondeur en collega’s (2012) is een systematische en systemische aanpak vereist om ICT in de lerarenopleidingen een duurzame plek te geven, met zowel aandacht op instellingsniveau als voor het primaire proces. Onderzoek naar de effecten van een grootschalig initiatief om ICT in de lerarenopleidingen in de VS te implementeren liet drie succesvolle aanpakken zien: Lerarenopleiders opleiden via een mentorsysteem, stagescholen en opleidingen gezamenlijk ondersteunen en het gezamenlijk ontwerpen van ICT-rijke leeromgevingen door opleiders, studenten en praktiserende leraren (Polly et al., 2010). Uit deze onderzoeksresultaten blijkt dat de implementatie van de kennisbasis in de lerarenopleiding geen gelopen race is. Nu de kennisbasis is gedefinieerd ligt de bal bij de opleidingen ligt om deze te implementeren. 

Conclusie

Deze bijdrage zal eindigen met de discussie of het zinvol is om het implementatieproces in de lerarenopleidingen te monitoren. In het slot van de presentatie zal een voorschot worden genomen op deze discussie.

2. Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen

Jeroen Bottema (Hogeschool Inholland, ADEF ICT)

Inleiding
Het opleiden van een nieuwe generatie leraren die ICT effectief kunnen integreren in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs is een grote uitdaging (Tondeur et al, 2011; van der Hoeff et al., 2013). Lerarenopleidingen komen meer en meer onder druk te staan om de toekomstige leraren voor te bereiden op het onderwijs van de 21e eeuwse kennis- en netwerksamenleving. Een specifiek ICT-kader voor studenten op de lerarenopleiding dat gebruikt kan worden als standaard helpt bij het bepalen van welke kennis en vaardigheden startbekwame leraren dienen te beheersen om ICT te integreren in betekenisvol onderwijs, assessment van deze ICT-bekwaamheid en het ontwerpen en inrichten van curricula met als doel het opleiden van studenten in het beheersen en integreren van ICT in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs (Kennisnet, 2011). Met dit doel heeft de werkgroep ICT van het ADEF (Algemeen Directeurenoverleg Educatieve Faculteiten), bestaande uit experts van de tweedegraads lerarenopleidingen, zich bezig gehouden met het beschrijven van ICT-competenties voor startbekwame leraren, de Kennisbasis ICT (ADEF, 2013; ADEF, 2009).

                                              

Doelstellingen
De doelstellingen van de Kennisbasis ICT zijn:

1. Het aanbieden van een standaard kader van ICT-competenties die studenten op de lerarenopleiding ondersteunt in het ontwikkelen van de benodigde ICT kennis en vaardigheden en het integreren van deze competenties in hun eigen didactisch handelen om ze zo voor te bereiden op de uitdagingen in het onderwijs van vandaag en morgen.

2. Het aanbieden van een standaard kader ICT-competenties die lerarenopleidingen ondersteunt in het ontwerpen en implementeren van curricula waarbij ICT kennis en vaardigheden integraal deel uitmaken van het opleiden van leraren.

3. Het aanbieden van een standaard kader digitale geletterdheid met een focus op de continue ontwikkeling van kennis en vaardigheden op het terrein van ICT, vaardigheden gericht op het nadenken over en verantwoord gebruiken van informatie, en vaardigheden die nodig zijn om effectief te leren en te werken, zowel individueel als in samenwerking met anderen.

4. Het implementeren en uitbreiden van docentprofessionalisering gericht op het verbeteren van de effectiviteit van instructie en het leren van studenten en leerlingen.

Startbekwaamheid & ICT
Een startbekwaam leraar maakt weloverwogen en doelmatig gebruik van ICT in onderwijssituaties waarbij hij de verbinding legt tussen vakinhoudelijke leerdoelen, didactische werkvormen en de inzet van ICT. Het TPACK-model (Mishra & Koehler, 2006) is hierin een belangrijk denkkader, zoals ook wordt beschreven in de generieke kennisbasis van de tweedegraads lerarenopleiding (Vereniging van Hogescholen, 2011). De startbekwame leraar onderkent dat weloverwogen inzet van ICT kan leiden tot rendementsverbetering in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs. Om ICT effectief en doelmatig in te zetten in het leren, lesgeven en organiseren van onderwijs beschikt de startbekwame leraar over voldoende instrumentele vaardigheden. Ook is hij informatievaardig en beschikt hij over voldoende mediawijsheid. Vanzelfsprekend bekleedt de startbekwame leraar in deze ook een rolmodel en stimuleert hij de leerlingen om ICT zo in te zetten dat het een positieve bijdrage heeft op het eigen leren.

Methodiek                                                               

De ICT werkgroep van het ADEF heeft de laatste twee jaar systematisch gewerkt aan het updaten, verbeteren en ontwikkelen van deze Kennisbasis ICT. In verschillende rondes zijn op basis van inzichten uit onderzoek en praktijk de thema’s, deelcompetenties en indicatoren vastgesteld en beschreven. Een externe valideringsgroep bestaande uit onderzoekers, ICT en onderwijs adviseurs en leraren, heeft vervolgens feedback gegeven op het concept. Een bijgestelde versie is vervolgens ter goedkeuring voorgelegd aan de valideringsgroep.

Vraagstukken
De Kennisbasis ICT is een instrument geworden dat wordt gebruikt bij het vaststellen van eindcriteria in de curricula van de tweedegraads lerarenopleidingen. Hier liggen een aantal belangrijke vraagstukken. Op welke wijze maakt een startbekwaam leraar zichtbaar hoe hij de vier thema’s van de Kennisbasis ICT integreert in zijn professioneel handelen? En welke implicaties heeft dit voor het ontwikkelen van curricula op de lerarenopleidingen?

3. Velon ICT Kennisbasis ICT voor de lerarenopleider.

Gerard Dummer (Hogeschool Utrecht/ Velon)

Inleiding
Hoe ziet de kennisbasis ICT voor lerarenopleiders eruit? Die vraag heeft de themagroep ICT en de lerarenopleider van het Velon zich gesteld. Voor deze vraag zijn twee aanleidingen. De eerste aanleiding is dat in de kennisbasis voor lerarenopleiders zoals opgesteld door Velon (2012) ICT nog geen duidelijke plek heeft gekregen. En dat terwijl uit onderzoek (Hovius & Van Kessel, 2013) blijkt dat beginnende leraren zich niet voldoende voorbereid voelen op de inzet van ICT in het onderwijs.

De tweede aanleiding is de oplevering van de Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen door het ADEF (2013). Hierin staan de ICT-competenties van een startbekwame leraar beschreven. 
Maar hoe ziet een ‘kennisbasis ICT van de lerarenopleider’ er uit met als doel het opleiden van leraren die in voldoende mate ICT-bekwaam zijn en deze ICT kunnen inzetten in betekenisvol onderwijs? 
In Vlaanderen is inmiddels al wel een kennisbasis voor de lerarenopleider geformuleerd (AUGent, 2013). 

Methodiek
In deze presentatie beschrijven we de eerste uitkomsten uit het onderzoek dat door de themagroep ICT en de lerarenopleider is gedaan naar een kennisbasis ICT voor de lerarenopleider. Naar aanleiding van een kleine verkennende literatuurstudie (AUGent, 2013; Doyle & Reading, 2012; Tondeur et al, 2012; VELON; 2012; Vermunt, 2006) zijn voorlopige competenties opgesteld voor de lerarenopleider. Deze competenties zijn voorgelegd aan een reviewgroep.

Competenties
Een lerarenopleider is in staat om binnen een specifieke opleidingsdidactiek:

●      als rolmodel ICT in te zetten in zijn eigen lessen en hierbij gebruik te maken van de drieslag

●      het leerproces van aanstaande leraren vorm te geven bij het aanleren van ICT gerelateerde competenties

●      de leeromgeving vorm te geven waarin aanstaande leraren lessen ontwerpen waarin ze ICT integreren in het onderwijs.

●      de wisselwerking tussen theorie en praktijk te bevorderen voor het gebruik van een ICT-middel

●      de ontwikkeling van aanstaande leraren op het gebied van ICT in het onderwijs door de jaren heen te volgen.

●      aanstaande leraren te laten reflecteren op hun houding ten opzichte van ICT in het onderwijs en het gedemonstreerd didactisch gebruik ervan.

●      samenwerkingsopdrachten te formuleren waarmee studenten kunnen oefenen in een veilige omgeving.

●      in samenwerking met collega’s actuele en innovatieve technologieën te gebruiken om hun eigen onderwijs te verbeteren en inhouden relevant en betekenisvol te maken om de leermogelijkheden van alle leerlingen te vergroten.

●      ondersteuning van gebruik van ICT in de praktijk te bieden zodat studenten positieve ervaringen opdoen in het gebruik van ICT in het onderwijs.

●      mee te denken over hoe het personeel ondersteund kan worden, hoe beleid vorm gegeven moet worden en wat er op het gebied van infrastructuur nodig is om ICT-onderwijs mogelijk te maken.

●      ICT zodanig te integreren in de vakdidactiek dat het leerlingen ondersteunt in hoe ze leren en wat ze leren.

●      de kennis en vaardigheden te laten zien hoe je een rijke leeromgeving met behulp van ICT vormgeeft.

●      bij te dragen aan de organisatie om ICT-rijk leren mogelijk te maken.

●      zijn eigen verantwoordelijkheid nemen om de eigen opleiding te informeren over nieuwe ontwikkelingen

De uitkomsten van deze reviewronde worden tijdens het congres gedeeld met de deelnemers en over de uitkomsten zal worden gediscussieerd.

MEEDENKEN? Dat kan... via deze link. 

Referenties

ADEF (2009). Kennisbasis ICT versie 1.0. ADEF. Verkregen op 29 november 2013 van http://www.leroweb.nl/cms/wp-content/uploads/2013/06/kennisbasis-ict-2009.pdf

ADEF (2013). Kennisbasis ICT voor tweedegraads lerarenopleidingen. Den Haag:

Vereniging van Hogescholen. Verkregen op 29 november 2013 van http://10voordeleraar.nl/documents/Toetsgidsen/Kennisbasis%20ICT%202013.pdf

AUGent (2013) ICT-Ontwikkelingsprofiel voor lerarenopleiders. Verkregen op 28 november 2013 van http://enwaugent.be/projecten/courses/ICTCOMPETENTIESENLERARENOPLEIDERSPU/index.php

Doyle, H. & Reading, C., (2012) Building teacher educator TPACK: Developing leaders as a catalyst for change in ICT Education. In M. Brown, M. Hartnett & T. Stewart (Eds.), Future challenges, sustainable futures. Proceedings ascilite Wellington 2012. (pp.272-282).

ISTE (2008). NETS-T : National Educational Technology Standards for teachers. Eugene: ISTE. Verkregen op 28 november 2013 van http://www.iste.org/standards/standards-for-teachers

Kennisnet (2011). Elke docent competent. Resultaten van de inventarisatie ict-competenties voor docenten. Zoetermeer: Stichting Kennisnet. Verkregen op 27 november 2013 van http://steunpunt.rocwesterschelde.nl/wp-content/uploads/2011/06/Elke-docent-competent.pdf

Kennisnet (2013) Vier in balans monitor 2013, de laatste stand van zaken van ict en onderwijs. Zoetermeer: Stichting Kennisnet.

Kereluik, K., Mishra, P. & Koehler, M.J. (2011). On Learning to Subvert Signs: Literacy, Technology and the TPACK Framework. The Californian Reader, 44(2), 12-18.

Mishra P. & Koehler M. J. (2006) Technological Pedagogical Content Knowledge: A framework for teacher knowledge. Teachers College Record, 108, 1017-1054.

Polly D., Mims C., Shepherd C. E. & Inan F. (2010a) Evidence of impact: Transforming teacher education with preparing tomorrow’s teachers to teach with technology (PT3) grants. Teaching and Teacher Education, 26, 863-870.

Tondeur, J., van Braak, J. Voogt J., & Fisser, P (2011). Hoe verwerven studentleraren competenties die leiden tot ICT-gebruik in de klas: Een exploratieve case study in drie Vlaamse lerarenopleidingen, Tijdschrift voor Hoger Onderwijs, 29,3, 183-193.

Tondeur, J., van Braak, J. Guoyuan, S. Voogt, J., & Fisser, P.& Ottenbreitt-Leftwich, A.T., (2012), Preparing student teachers to integrate ICT in classroom practice: a synthesis of qualitative evidence. Computers & Education. 59,1, 134-144. doi.org/10.1016/j.compedu.2011.10.009

UNESCO (2008). ICT competency standards for teachers. Paris: UNESCO. Verkregen op 28 november 2013 van http://unesdoc.unesco.org/images/0015/001562/156207e.pdf

van der Hoeff, A., Bottema, J., Voogt, J., ten Brummelhuis, A. (2013). Excellente leraren gebruiken ICT. Verkregen op 28 november 2013 van  http://www.kennisnet.nl/themas/ict-bekwaamheid/nieuws/opinie-excellente-leraren-gebruiken-ict/

Velon (2012). Kennisbasis lerarenopleiders. Verkregen op 27 november 2013 van

http://www.velon.nl/kennisbasis

Vereniging van Hogescholen (2011). Generieke Kennisbasis Tweedegraads Lerarenopleidingen. Den Haag: Vereniging van Hogescholen. Verkregen op 29 november 2013, van http://10voordeleraar.nl/documents/kennisbases_bachelor/kb-generiek.pdf

Vermunt, J.D.H.M. (2006). Docent van deze tijd: Leren en laten leren. Verkregen op 28

november 2013 van http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/18751

Voogt, J. (2008). IT and curriculum processes: Dilemmas and challenges. In J. Voogt, & G. Knezek (Eds.), International handbook of information technology in primary and secondary education, 117–132. New York: Springer

Voogt, J. Fisser, P. , Pareja Roblin, N., Tondeur, J.& Van Braak, J. (2013). Technological Pedagogical Content Knowledge (TPACK) - a review of the literature. Journal of Computer Assisted Learning, 29 (2) 109–121.